ERREPORTAJEAK
Azken mendeetan askapen mugimendu nazionalen, feminismoen, arrazismoaren kontrako borrokaren zein mugimendu dekolonialen kritikak zein aldaketa sozial, politiko eta antropologikoek, klasea eta klase borroka ulertzeko era problematizatu, eraldatu eta erradikalizatu dute. Zer dira klaseak gaur? Nola ulertu lanak XXI. mendean? Nola ulertu klase borroka?
Argazkia. Wikipedia Commons. Le quarto stato. 1901eko Giuseppe Pellizza da Volpedo italiar margolariaren margolan bat da. Jatorriz langileak lantokira doaz eta proletariatua gaitzat hartzen du.
Eredu fordista eta ongizate estatua
Iraultza industrialaz geroztik (XVIII. mende bukaera), langile klasea edo proletalgoa soldata baten ordez produkzio lanean eskulana burutzen duen klase sozial gisa ezaugarritu da. Marxismoaren tradizio klasikoan, langile klasea ekoizpen bitartekoen jabea ez den langilea da, industriako lanari loturikoa. Working-class terminoa Karl Marx eta Friedrich Engelsen lehenengo idatzi sozioekonomikoetan hasi zen garrantzia hartzen.
Baina XX. mende erdialdetik aurrera, gizartearen eta zapalkuntzen konplexutasuna dela eta, eztabaida iturri izan da, non ikuskera ekonomikoak (ekonomizistak askotan), sozialak, antropologikoak eta politikoak nahasi egin diren eztabaidan. Dena den, ez dago esan beharrik, azken mendeetan askapen mugimendu nazionalen, feminismoen, arrazismoaren kontrako borrokaren zein mugimendu dekolonialen kritikak zein aldaketa sozial, politiko eta antropologikoek, klasea eta klase borroka ulertzeko era problematizatu, eraldatu eta erradikalizatu dutela. Zer dira klaseak gaur? Nola ulertu lanak XXI. mendean? Nola ulertu klase borroka? Ez goaz hemen aurreko galderei erantzunak ematera, are gutxiago langile klasearen, lanaren eta klase borrokaren gaineko irakurketa historiko borobilik ematera. Aitzitik, langile klasearen bilakaeraren, eta, hortaz, klase borrokaren ezaugarritzearen ibilbide historiko laburra egingo dugu.
«Langile klase izaera eta identitatea ekoizpen eredu bati lotua zegoen, kate lan eta ordutegi finkoen eredu ekonomiko eta sozial bati, eta, hortaz, klase borroka klasikoak definitzen zuen gatazka soziala.»
Atzerago joan gaitezkeen arren, fordismoaren sorreratik hasiko gara. Paradigma fordistan, gizakia bere funtzio produktiboak definitua zen, Modern Times filmean Charles Chaplinek satirizatu bezala. Izan ere, Bigarren Mundu Gerra ostean, ongizate estatu keynestarra indartu zen, eta paradigma fordista hegemoniko bilakatu, lantegiko balio eta metodoak giza erlazio orotara zabalduz: produkzioaren arau eta beharrei lotutako gizakia hauspotu zen. XIX. mende bukaerako kapitalismoan fabrika langile industrialen kolektiboak izango ziren subjektu, eta alderdi sozialistak eta sindikatuak arrakasta nabarmena izan zuten horiek artikulatzen.
Langile klase izaera eta identitatea ekoizpen eredu bati lotua zegoen, kate lan eta ordutegi finkoen eredu ekonomiko eta sozial bati, eta, hortaz, klase borroka klasikoak definitzen zuen gatazka soziala. Beste hitzetan, auzi soziala langile auzia zen. Horrela, XX. mendean zehar kapitalismoari aurre egingo zion proiektu politiko nagusiak, sozialismoak, langilea izan zuen ardatz eta subjektu nagusi.
Argazkia. Unsplash / Félix Prado
Paradigma post-fordista
Xx. mendean, batez ere bigarren mundu gerraz geroztik mundu mailako aldaketa esanguratsuak gertatu ziren, ekonomikoak, sozialak eta politikoak. Margaret Thatcherrek shock doktrina aplikatu zuen (meatzeko grebalarien porrota akuilaturik), eta Hayek eta Friedmanek diseinatutako merkatu librearen doktrina ezarri eta hedatu zen. 1973ko petrolioaren krisiaz, ekonomia mendebaldarra eredu neoliberal eta arautu gabeko batera biratzen hasi zen, merkatu autoerregulatuaren ideologia hobetsiz, «totalitarismo sobietarrari» aurre egiteko aitzakiaz. Enpresa transnazionalak, globalizazio ekonomikoa (prekarizazioaren globalizazioa eta fordismoaren deslokalizazioa), konpetentzia eta etekin ekonomikoa ziren oinarri berriak.
Fordismoaren krisiak, Hego Euskal Herrian, lan erreformarekin eta errekonbertsio industrialarekin, aldaketa handiak ekarri zituen. Fordismoaren krisiaren ondoren lan baldintzen flexibilizazioa etorri zen. Baina hori baino gehiago, mutazio antropologiko eta sozial oso bat gertatu zen. Industria handietatik eta zentralizatuetatik, enpresa sare deslokalizatuetarako bidea egin zuen neoliberalismoak. Gizaki produktiboa gero eta atomizatuagoa zegoen, gero eta lan indibidualagoetan murgildua, norbere buruaren jabe eta esplotatzaile izatera bidean. Prozesu luze baten ondorio izan zen hori. Gurean, 1984an aldi baterako kontratuei bide eman zitzaien bezala, 1994an aldi baterako lanerako enpresak erregulatu ziren, lanaren prekarizazioa areagotuz.
«Fordismoaren krisiak, Hego Euskal Herrian, lan erreformarekin eta errekonbertsio industrialarekin, aldaketa handiak ekarri zituen.»
Finean, eta asko laburtuz, lanak identitatea ematen zuen garai oso bat desagertzen zihoan. Gure aitona-amonen belaunaldiak soldata familiarra baldin bazuen —enplegua gizonak eta lan erreproduktiboa emakumearen esku egonik—, gure gurasoen garaiak bi soldata izango zituen, emakumeak lanmunduratuz eta lan erreproduktiboaren auzia azaleratuz; enpleguratzeaz gain etxeko lanak bere gain geratzen baitziren. Eta azkenik, belaunaldi berriak, soldata eta bizitza prekarioen belaunaldi bezala ezagutzen ditugu.
Argazkia. FOKU
Langile subjektuaren aldaketa
Lantegiko subjektu maskulinoa bere indarra galtzen joan zen, lan ordaindua feminizatzeaz batera; lan ez ordainduak emakumeen esku jarraitzen zuelarik. Eskubide sozialen galera eta langile klasearen atomizazioa etorri zen berehala. Tartean, 60-70 hamarkadan, eraldaketa subjektuaren irekiera erradikala ematen ari zen: emakumeak, beltzak, gutxiengo etnikoak, LGTBI, kontrakultura, nazio askapen mugimenduak, ikasleak… Klase borrokaren irakurketa ekonomizista albo batera utzi, eta bazterreko kolektiboek berformulatu egin zuten, klase borrokaren irakurketa are erradikalagoak eginez.
Horrek, noski, marxismoaren, nazio askapen mugimenduen eta feminismoaren arteko tentsio eta eztabaidak ekarri zituen. Marxismo klasikotik errekurrenteak izan dira gero, feminismoaren edo askapen mugimenduen eskaerak burges txikiak zirela eta borroka zentraletik (iraultza sozialista) urruntzen zutelakoa. Horren oinarrian bazen beste kritika bat, gaur errepikatzen dena: feminismoak borrokaren aspektu kulturala baino ez duela kontuan hartzen, birbanaketa ekonomikoa ahaztuz eta klase subjektua bananduz.
Borroka «kulturalak» eta «materialak»
Aurreko kritikaren oinarrian borroka materialen eta kulturalen arteko bereizketa dogmatikoa dago. Materiala eta kulturala gauza bakarra dira, ordea. Izan ere, ideien materialtasuna azpimarratzen denean, ideia hutsen eta errealitate edo praktika gordinaren arteko etena apurtzen dela esan nahi da, alegia, praktika sozial eta kultural orok bi mailak zeharkatzen dituela. Edo bestela esateko: dominazio sistema (patriarkal, nazional…) eta berdin utopia askatzaile oro praktika diskurtsiboak direla.
Genero diskurtsoa edo diskurtso arraziala, adibidez, giza kulturaren klasifikazio sistema historiko indartsuenetako bi dira; diskurtso horiek errealitatea klasifikatzen dute materialki, alegia, dominazio sistema bat naturalizatu. Identitatea, beraz, gauza oso materiala da: ez da berdin munduan «emakume» edo «gizon» izan, euskaldun edo espainol; edo etxeko lana egiten duen emakume euskaldun arrazializatua edo gizon txuri langilea. Analitikoki gizakiaren alde sozial eta sinbolikoa bereiz daitezke, baina praktika diskurtsiboak direnez gero, batera ematen dira. Borroka kultural eta postmoderno gaizki deiturikoak, hortaz, bereizketa faltsu horretan oinarritzen dira.
«Klase sozialez ari gara, eta beraz, klase borrokaren alderdi desberdinez»
Neoliberalismoa bera, bere praktikak naturalizatzeko sortzen diren metafora eta ideologietan oinarritzen da: metafora horiek zapalkuntza materialaren osagai errealak dira. Hortaz, klase sozialez ari gara, eta beraz, klase borrokaren alderdi desberdinez.
Argazkia. FOKU
Bizitza - kapitala
Eztabaida guzti honen oinarrian, gizakiaren oinarriko gatazkaren ezaugarritzea egon da beti. Marxismoaren eta feminismoaren arteko eztabaida luzea egon da horren inguruan, baita nazio askapen mugimenduak marxismoarekin historikoki izan duen eztabaida luzea ere. Feminismoak gatazka sozialaren iturburua berdefinitu zuen, lanaren ikuspegi osoa txertatuz.
Aizan! talde feministak 1984. Urtean Egin-en zioen bezala: “Kapitalismoarentzat egitura perfektua da hori, «gizona produkzio-baliabideekin lotuko du, eta emakumea lanindarra mantentzeaz (elikadura, garbiketa, espazioaren zaintza, hornitze-lanak…) eta berauen ugaltzeaz arduratuko da».
«Klase borrokaren irakurketa ekonomizista albo batera utzi, eta bazterreko kolektiboek berformulatu egin zuten, klase borrokaren irakurketa are erradikalagoak eginez.»
Enpleguaren mundutik baztertutako ardatzak lagun, kapitala – lana binomioa berdefinitu zuen feminismoak, bizitza ahalbidetu eta erreproduzitzen duten ardatz guztiak kapitalaren logikari oiposatuz, bizitza kapitala binomioan ezaugarrituz.
Zer da klasea?
Zer da zapalduek komunean dutena gaur? Esplotazio, menderakuntza eta subjektibazio prozesu desberdinen arteko mugan eta ertzetan txirikordatzen da erantzuna. Klasearen definizioa zapalkuntza forma guztien bidea marrazteko brujulatzat uler daiteke soilik: klase diskurtsoak bizitzaren zapalkuntza oro kontuan hartu behar ditu, eta horiek artikulatzeko asmoa praktikan erakutsi. Izan ere, klase politika bat ez da auzi teorikoa, aldiz, homogeneoak ez diren aliantzak sortzean dago gakoa. Gaur eztabaidak bizi jarraitzen du. Klasea tentsio gune bat dela erakusten dute, praktikan eraikitzen den subjektu anizkoitza: alegia, ez dago aurretik emana. Langile klasearen zentralitatea emantzipazio subjektu bezala ahuldu egin da. Eta tartean, klasearen aurpegi anitzak klase gatazka gisa ezaugarritu dituzte haien zapalkuntzak, antiarrazista, feminista eta nazionala, tarteko.
«Emakume*, euskaldun, langile, langabetu edo beltz izatea klase zapalkuntzaren aurpegi desberdinak dira.»
Emakume*, euskaldun, langile, langabetu edo beltz izatea klase zapalkuntzaren aurpegi desberdinak dira. Edo bestela esanda, arraza, generoa edo naziotasuna klase auziak dira, intersekzioetan elkartu eta klase zapalkuntza asimetrikoak sortzen dituena. Zapalkuntzetatik askatzeko borrokak artikulatzeko abiapuntua helburu konpartituek emango dute, egitasmo askatzaile ororen printzipio oinarrizkoena gehituz: iraultzak jendartearekin egin behar dira, ez jendartearen kontra edo gainetik.
